– Бу фестиваль гьар эки йылда бир керен «Дазусуз сагьна» деген аты да булан Владикавказда оьтгериле эди. Фестиваль ачылгъанда, биринчи йыл бизин театр «Айгъази» деген спектакль булан баргъан эди. Бу мердеш сакъланма герек эди, амма артдагъы йыллар Бесланда болгъан вагьшилик иш себеп болуп фестиваль дагъы юрюлмеди. Шо буса Дагъыстан Къыбла федерал округгъа гиреген заман эди. Алданокъ темасы да белгиленген эди. Уллу Ватан давда уьстюн гелгенликни 65 йыллыгъына багъышлап, гьар театр оьзюню спектакллерин онгармагъа герек эди. Шонда 5–6 милли театр тийишли даражада онгарылмагъанбыз деп, ортакъчылыкъ этмедилер. Биз буса шо фестивальгъа «Бадюр ва Садюр» деген спектаклни онгаргъан эдик. Фестиваль оьтгерилмеген сонг, РФ-ни маданиятгъа къарайгъан министерлигини янгы къарарына гёре, Къабарты-Балкъар республиканы президентини ва СКФО-дагъы Театр чалышывчуланы союзуну секретары, Дагъыстанны Театр чалышывчуларыны союзуну ёлбашчысы, Россияны халкъ артисти А. Айгумовну таклифи де булан Нальчик шагьарда фестивальны юрютмеге токъташдылар. Бизин коллектив фестивальгъа чакъырыв алгъанда, барыбыз да гьакълашып, къумукъ маданиятыбызны исбатлайгъан адатланы, мердешлени гёрсетмеге герек деген мурат булан «Юрек сюйсе» деген спектаклни алып бармакъны арив гёрдюк. Ондан къайры да, бу сагьна асар – Дагъыстанда язылгъан биринчи оперетта. Тюз де этгенбиз.
– Фестивальны юрютеген низамы оьзге йыллардан эсе башгъамы эди?
– Фестиваль уьч гюн юрюлдю. Гьар гюн башгъа-башгъа театрланы сагьналарында уьч спектаклге къарала эди. Алда буса фестивальда ортакъчылыкъ этмеге гелген театр оьзюне белгиленген гюн спектаклни гёрсетип гетип къала эди. Бу йыл буса ортакъчылыкъ этеген бары да театрлар бири-бирини спектаклине къарасын учун, ноябрь айны 15-нден 17-сине ерли узатылды. Театрланы артистлерине де сынав алышдырмакъ учун имканлыкъ болду. Сонг да, бу фестивальда ортакъчылыкъ этеген етти де театрны артистлерини санаву 150 - ге чыгъа эди. Шо буса милли театрланы арасындагъы дослукъ аралыкъланы артдырмагъа болушлукъ этди.
– Фестивальны биринчи гюню нечик оьтдю?
– Ортакъчылыкъ этеген театрланы барын да кёп арив къаршыладылар. Бизин къаршыламагъа Нальчикге гирип барагъан ерде алдыбызгъа аш-сув да этип кёп адам чыкъгъан эди. Милли театрланы фестивалын ача туруп, Къабарты-Балкъар республиканы маданиятгъа къарайгъан министри, жюрини председатели Руслан Виров, сопредседатели РФ-ни Театр чалышывчуларыны союзунда милли театрланы кабинетини ёлбашчысы Марина Корчак ва оьзге ёлдашлар чыгъып сёйледилер. Шо гюн К. Кулиевни атындагъы Балкъар пачалыкъ драма театр Г. Фигейредону «Эзоп» деген ва А. Шогенцуковну атындагъы Къабарты пачалыкъ драма театр К. Гольдонини «Трактирщица» деген спектакллерин гёрсетдилер.
– Къумукъ театрны сагьнагъа чыкъгъан заманы гьакъда ачыкъдан хабарласагъыз, арив болар эди.
– «Юрек сюйсени» биз Балкъар театрны сагьнасында ойнадыкъ. Шо гюн Къурбан байрам булан рас гелген саялы, къаравчулар болурму экен деп тура эдик. Зал тыгъылып толгъан халкъ бар эди. Башгъа театрланы артистлери де бизин спектаклге кёп сююп къарадылар. Бизин артистлер ойнайгъан кююне, спектаклде гётерилеген темагъа къарагъанда жюри оьр багьа берди. Жюрини председатели Р. Вировну сёзлерин гелтирип айтсам, «Къумукъ театр йимик ишлеп де болагъан, драматургия ва режиссура якъдан гючлю театр ёкъ. Бугюн фестивальгъа алып гелген сагьна асар да – сёнмейген спектакль. Лап да аслусу, уллу чагъындагъы артистлер булан жагьиллер де артда къалмай ортакъчылыкъ этип болагъан театр», – деди ол. Спектакль битген сонг да къаравчуланы кёп заман харс урувлары битмей турду. Бизин тилни англамайгъанланы кёплери, спектаклден сонг: «Актёрланы оюну онча да къужурлу, пасигь ва къаравчуланы иштагьландыра эди чи, ахыры нечик битгенни де билмей къалдыкъ», – деп, теренден разилигин билдирдилер.
Биз ойнагъан гюн Къабарты пачалыкъ театрны сагьнасында Ингушетияны Рус пачалыкъ музыкалы-драма театры И. Базоркинни «Из тьмы веков» деген ва Черкес республиканы М. Аковну атындагъы драма театры В. Быковну «Смерть победившие» деген драмаларын ойнадылар. Фестивальны уьчюнчю гюнюнде де оьрде аты эсгерилген сагьнада Х. Нурадиловну атындагъы Мычыгъыш пачалыкъ драма театры А. Хамитовну «Бессмертные» деген драмасын ва В. Тхапсаевни атындагъы Темиркъазыкъ-Осетия пачалыкъ академический театры Г. Хугаевни «Чёрная бурка» деген драма-притчасын гёрсетдилер.
– Фестивальны гьасиллери де чыгъарылгъандыр чы …
– Ортакъчылыкъ этген театрланы арасында Къумукъ театр бары да якъдан алдынлыкъны алды. Айтагъаным, къаравчуланы янындан гючлю харс урувланы къазангъанындан къайры да, жюри бизге берген оьр багьаны да айрыча эсгерме сюемен.
Фестивальны жамын чыгъара туруп, жюриде олтургъанлар барысы да бир тавушдан Къумукъ театр гёрсетген спектаклге «Лап яхшы спектакль» деп багьа да берди, биринчи даражалы диплом да тапшурулду. Бу фестивальда гьар-бир якъдан къыйматлавлар да болду. Ачыкъ этип айтсам, баш келпетлени уста кюйде ойнама болгъан артистлерибиз Басир Магьамматовгъа ва Тотуханым Осаевагъа «Эргишини келпетин оьр даражада яратгъаны учун» ва «Къатынгишини келпетин оьр даражада яратгъаны учун» деген дипломлар тапшурулду.
Шону булан да дазуланып къалмады. Театрны чебер ёлбашчысы Айгум Айгумовгъа «Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округда милли театр маданиятны сакълавда ва оьсдюрювде аслам къошум этегени учун» деген диплом тапшурулду. Фестивальны оьтгеривню низамымда Айгум Элдаровичге К. Мечиев тувгъанлы 140 йыллыгъына байлавлу болуп орден де тапшурулду.
– Фестивальдан сонг тувгъан ойларыгъызны охувчулагъа да аян этсегиз арив болар.
– Мисал гелтирип айтсам, бизин театр учун Осетин театрны жагьил артистлери ойнагъан кюйню уьлгюге тутмагъа ярай эди. Олар оьзлеге тапшурулгъан келпетлени къаравчугъа шонча да ювукъ этип исбатлап, гёрсетип бола эди чи, шо усталыкъгъа тамаша болмай къалмагъа бажарылмай эди. Бизин театрны жагьиллери актёрлары уста ойнап билмей деген ойдан мен бек арекмен. Ери гелгенде эсгерип айтсам, ат туягъын тай басар дегенлей, жагьил артистлер Сабият Салимованы, Зугьра Аселдерованы, Жалал Бекеевни, Пахрутдин Ихивовну келпет яратывдагъы пагьмусуна къаравчуларыбыз уллу иштагьлыгъы булан къарай ва оьр багьа бере. Тек Осетин театрда йимик, режиссёр жагьил наслудан болса, бу гюнню суратлайгъан спектакллер салмагъа бажарса, къаравчуларыбыз дагъы да кёп болажагъына инанаман.
Къабарты театрны спектакллерини декорациясы, костюмлерини тигилген кююн де бек ушатдым. Ондан къайры да, оланы келпетни яратып билеген къайдасын, бири-биринден алып, хатасыз ойнайгъанын да фестивальны ортакъчылары бек ушатдылар. Фестивальда ортакъчылыкъ этеген театрланы гьарисини оюнунда оьзтёречелиги барны да эсгермеге герек. Булай алгъан заманда, Къумукъ театрны да оьзюню агъымы, оьзгелеге ошамайгъан хасияты барны да айтмагъа сюемен. Къумукъларда, эжелден берли халкъны арасында булкъа, той, яс театрны бир аламаты гьисапда болуп гелген. Шонда халкъны яшаву да мунаман деп гёрюнюп тура. Къумукъ театрны сагьнасында салынагъан кёбюсю спектакллерде шо аламатланы къайсы буса да бири къаравчугъа бугюн де гёрсетиле. Театрыбызны бирдагъы янын эсгерсем, мен айтып гетген милли маданиятны, таза къумукъ тил байлыкъны алып юрюп турагъан эсли наслудан актёрларыбыз бары уллу насип.
Фестивальда Ингуш театр оьзлени халкъыны хасиятын ачагъан спектаклни гёрсетди. Шону Къумукъ театрны сагьнасында салсакъ, бизин халкъ къабул этмежек, неге тюгюл бизин миллетни хасиятына къыйышмай. Шо саялы бу фестивальда гьар халкъны хас усталыгъы да гёрюнюп къалды.
– Фестивальны ахырынчы гюнюнде болгъан «дёгерек столну» айланасында не йимик масъалалар арагъа салынып ойлашылды?
– Башлап, РФ-ни Президенти Д. Медведевни бу йылны сентябрь айыны 25-нде Россияны театр инчесаниятыны чалышывчулары булан болгъан агьамиятлы ёлугъувунда арагъа салынгъан масъалаланы гьар заман тергевню тюбюнде сакъламагъа тюшегенлиги айтылды. Биринчилей, харж якъдан да таъмин болуп, драматургия болмаса ярамайгъан тармакъ деген масъалагъа аслу тергев бакъдырылды. Кёбюсю театрларда жагьил режиссёрлар ёкъ. Шо саялы жагьиллени Москвадагъы ва Санкт-Петербургдагъы режиссёрлар гьазирлейген хас ожакълагъа йибермеге герек деген ой арагъа чыкъды. Сонг да, бары да театрлагъа гёрсетилеген харж маялар бир къадарда тюгюл экени кёпден белгили. Мисал учун, бир-бир театрлагъа бир спектакль салмакъ учун миллион манат акъча мая гёрсетиле. Бизин Къумукъ театргъа бир сезонгъа гёрсетилеген акъча шондан уьч керенге аз. Темиркъазыкъ Кавказда яшайгъан гьар миллетни янгыз бир театры бар. Шону да миллетге къыйышывлу ва пайда берирдей сакъламагъа герек.
Адыгея театр СКФО-гъа гирмейгени саялы, бу фестивальда ортакъчылыкъ этмеге болмады. Шо саялы РФ-ни Президентини СКФО-дагъы толу ихтиярлы вакили А. Хлопонинге бу фестивальны оьтгерив дазуларын генглешдирип, халкъара фестивалына айландырмагъа таклиф этип кагъыз язылды.
– Дагъыстандан тышда да оьзлени оьр даражада гёрсетмеге болгъан Къумукъ театрны артистлерине дагъы да янгы уьстюнлюклер ёрайбыз. Баянлыкъ бергенигиз саялы кёп савболугъуз.
– Сен де савбол.
